Laizo Hin Suahkehdan

November 26, 2021

Thuhmaihoi

Zanniat miphun song ah Laizo Hin umh ai, Falam khua hiang ah Laizo khua umh ve ai, cia khua le tlang ai umh te khiah Laizo Hrin (Laizo Mi) ti dun ve maanin Zanniat pon hmang Laizo le Falam (Laizo/Balai) pon hmang Laizo thawn bangdun in ruathnak umh de ii. Laizo Hin thu zong fangin Zanniat miphun hampandan thu te le Zanniat ram ai khuato/khuasat pan awnghnak thu te zong tel kul maanin Zanniat miphun thu thawn a kop in ngan tel ing. Hlanlai ah Zanniat ram khiah Lai (Falam/Phalam) raal in kum rai ze uk ai, Burma (tunah Myanmar) ram ding ai, cia song ai Chin state song ah Falam District song ai Falam Township song ah Zanniat ram khiah cozah ukhnak hnia ah umh hlen tian, he lai ngan caan tian in Zanniat heh Falam song ah le Falam in ukhnak hnia ah umh ii. Zanniat pon hmang, Zanniat ram ai umh te khiah hlanlai ai Lai (Falam) raal hnia ah umh lai pah miphun suahkehdan rel sianglo in umh ii. British in 1892 kum ah Chin ram a uk fang in Chin miphun le ram thula 1894 kum tian in a zonghnak laibu ngan awng ai, cia laibu heh 1896 kum ah Bertram S. Cary le H. N. Tuck in ngan in "The Chin Hills Volume-I" tiin suah ii. Cia laibu ah Chin ram song ai miphun thu nganhnak ah Zanniat hming ngan lo in umh ii. The Chin Hills volume-I laibu song ah Taisun (Tashon tiin English in ngan) miphun thu a nganhnak, a ukhnak khua le ram thu sik fangin tun ai Zanniat ram ai khua hming te i liang ii. Lai (Taisun/Falam) raal in Khualai Tlangriat sim tuhin thubuai hampanhnak ai lar roh hnak Zul Det nu thu khiah The Chin Hills volume-I ai cahmai (page) 147-148 ah Torr miphun thawn buaihnak bangin ngan hnak umh ii. Hetin British te in Zanniat in ling lo ai, Torr miphun sawn in kin lo ngan kio ii. British te in Zanniat kin ling ai lai in a nganhnak hmasa ber song ah H.N.C. Stevenson in 1943 kum ah laibu a suah hnak "The Economics of the Central Chin Tribes" laibu ah Zanniat thu ngan ii. Stevenson in zaiman The Chin Hills laibu ah Zanniat ngan tel lo ai Taisun (Tashon) song ah khum sio tiin a aican thu "The Economics of the Central Chin Tribes" laibu ai cahmai 14hnak ai a hnia (footnote) ah thupui ngai in ngan tel ii. He lai ngan fangin Zanniat suahkehdan le Zanniatram thu zong fangin Zanniat miphun heh Vingpui (tunah Kalay khua) hmunrawn (hmunzawl) ram an tlangram ah vai (tlan) te songin Run (Manipuri river) ti kaan lo in, tun ai Zanniatram ah umh te ii tihnak a fian ii.

Stevenson in 1943 kum ai a nganhnak laibu ai ramzuk (map) pahnih hnak ah Chin ram ai miphun karhzaidan a nganhnak sik fangin Zanniat miphun khiah Locom khua le Kalay hmunrawn ram karlak in ngan ii.

Zanniat suahkeh thu zong kongin Laizo Hin suahkehdan thu hnok lingthiam thil tuh ruat in he lai ngan ing. He i nganhnak in Laizo Hin heh Phurh Hlum ai fa in suakhnak maw, Phurh Hlum in Zanniat ram ah a umh hlan pah umh cia tihnak thu zong in ngan ing. A ngantu kaimah hmudan in Laizo Hin heh Phurh Hlum in suakhnak i thai lo hnak thu dik sawn in hmu ing.

A kul bangin he lai rem in ngan bet tum ing. 


- Salai Tluang Kip Thang
Ottawa, Canada
Nov. 25, 2021

~~~~~~~~~

Laizo Suahkehdan

Zanniat in Hin tihnak heh mi pakhat hming cawi in cia mi in suakhnak tefasin te khiah huap ai, miphun le hin dang in cia hin ah a lut te tian huap liang ii.

Zanniatram ah Laizo Hin heh a peu in umh ii. Falam khua hiang ah Laizo khua umh ai cia hming thawn bangdun hnak in Falam (Balai/Laizo) pon in Laizo Hrin le Zanniat ai Laizo Hin heh bangdun in ruat thai ii. Falam (Laizo) pon in Falam hiang ai Laizo khua in suak te khiah Laizo Hrin tiin ko ai, mipakhat in suakhnak te tu Hnam ti ai, Zanniat ai heh Falam pon in Laizo Hnam tiin ko de ii.

Laizo Khua:

Zanniat Hin suahkehhnak zong hlan ah Falam hiang ai Laizo Hrin (Laizo khua) thu thawn kin hnok tuh lo in Laizo khua suahkehdan hetin ii.

Falam hiang ai Laizo heh minung hming in suakhnak i lo ii. Capt. Ngun Hnok in nganhnak "Laizo Thuanthu, 2002" laibu  ah nganhnak in hetin ii. Lailun an Pu Thuan Kai ai fate khiah ram thar zongin vak ii. A fate lakin Pu Hlawn Ceu le Pu Zaa Hup khiah ramthar zongin vak ii. Ram thar a zong teng fangin amahte tawngtu tuh raal tawk ai, Hlawn Ceu le Zaa Hup in tawng ii. Cia ral a tawng fangin Zaa Hup khiah raal te lakah thup ruk in lut ngah ii. Cia a raal te lak songin Zaa Hup in faipui le vaang in tawng thut fangin a raal te khiah a lau in pirpiak in tlan sio ii. Cia pah Zaa Hup in a u Hlawn Ceu te ko ii. Hetin a raal te umhhmun pha khiah lang ngah kio ai, raal te in hlum hnak thilri te tian co ngah ii. Cia hmun ah khuato cih ai, Zaa Hup in, "Ka thio theh zo" tiin a ponghnak ponka cawi in le a hmingthang hnak lar ruaihnak in cia khua thar khiah "Laizo" tiin ko ii. Hetin Falam hiang ai Laizo khua dintu khiah Pu Zaa Hup ii ai, Pu Thuan Kai ai fa in karhzaihnak ii.

Zanniat Hin suahkehdan thuhnok:

Laibu in nganhnak te le he lai ngan tian in a nung lai te hnen in thu za hnak te sik in Laizo Hin thula ling thilhnak heh Lumbang khua in pan ii. Lumbang khua ah Laizo Hin te umh hlan ah a suahkehdan thu khiah zong kul lai in umh ii.

Laizo suahkehdan zong fangin Zanniat miphunpui suahkehdan thawn pehzom in zong kul in umh ii. He lai ngan tian in Laizo Hin hampandan le Zanniat miphunpui hampandan khiah thu hnih in umh ii.

1) Pu Phurh Hlum ai fang songin Laizo Hin suakhnak ii awm?

2) Pu Zanniat ai cihlah songin Laizo Hin suakhnak ii awm?

Phurh Hlum fa Laizo i awm?

Lailun ah hlengtu cihlahtu pu te lak ah Phurh Hlum le Thuankai khiah cia hmun ah umh hmasa in mi tam sawn in ling dan ii. Zanniat ram ah Phurh Hlum a hleng dan thu phun hnih in umh ii.

1) Phurh Hlum in Run ti kan lo in Tivang (Hmunli) ah khuato?

Kalay (Vingpui) an tlangram ah vai zianzo te song in Phurh Hlum heh Tivang (tunah Hmunli) ah com awng ai, a cawl ze in sahlu ai hnua ti ding le a ti dinghnak ur ze in ling ai cia hmun ah khuato in umh cih ii. 

2) Phurh Hlum in Run ti kan in Lailun ah a umh hnua ah Tivang (Hmunli) ah khuato?

Phurhhlum heh Thuankai le Taisun thawn Run tipui kan in Lailun ah hleng ai, cia hmun ah kum rai ngai umh hnua Run tipui ralkhat ai Rawpi/Ruapi (Khitam) khua khiah a pahnih lungkhim in sim ii. Cia san ah Ruapi (Khitam) khiah tlangval ralraw hmingthang khua ii. Cia san thu khiah Pu Za Thluai (2013 kum) in "Cia khua te heh Zanniat ram song umh maan Zanniat pon pong ii. Zanniat miphun ii. Cia khua te ai Lai raal lau thu laa in sahnak hetih bang in kin hlup ii.

"Sihzang ek can sia cung ah e.
To khawng saro te nga sing.
Naupang nupang khai tlan pui de ii."
tiin ngan ii.

Phurh Hlum te in Ruapi a sim fangin neh lo in tlan kul in umh ii. Tlan kul lekhaw tiamdun hmun cirhti umh hmun ah tawkdun tuh ai, a hleng hmasa in Hlapah (banhla el) sat in hlum tuhin tiamdun ii. Ral neh lo in Thuan Kai le Taisun tu cia cirhti ah hleng hmasa ai, a tiamdun bangin Hlapah sat in Run tipui kan in Lailun ah lel ii. Phurh Hlum tu hnuata ah cirhti umhmun ah hleng ai, hlapah sat cia hnak songin dong khat pui khang leh in tawk ai, mangrau hiam nawn lo in cetah com ai, cia hmun ai thai hnak sahlu ai hnua cirh ti ciah dit le ti ciah a hlum ngai in ling ii. Cia cirth ti heh a hlum in vuah am ai, cetan Lailun ah tlung leh fangin a nupui hnen ah cia cirh ti ai ti khiah ding ruai le a nupui in "Na ti le hlum lem hlah hai" lo ti ii. Phurh Hlum in cia cirhti umh hmun ah khuato ai, a hming ah Tivang bawn ii. A nupui tu Tivang ah umh hiam lo in Lailun ah tlan leh teu ii. Phuh Hlum in "Kai tu Tivang tap ngang" ti le Locom khua ai Phunnim nupang nu leh ii. Hetin Phurh Hlum in suakhnak tesinfa khiah Nuhma Hin le Nuhnua Hin cang in mi tam sawn in lingdan ii. 

Tivang ah khuato thu ruat fangin Run tipui kan in Lailun ah umh hnua khuato in relhnak khiah a dik sawn in lang thil hnak tam sawn ii. Lailun in Phurh Hlum khiah Tivang (Hmunli) ah khuato thu khiah dik sawn lekhaw Tivang (Hmunli) hlan ah Locom khua le a hlanta ai a sim tum hnak Ruapi (Khitam) khua te khiah umh cia liang zo tihnak ii.

Tivang ah Phurh Hlum in fa tam ngai nai ai, a hming te tu Sumthang, Laizo, Zanniat in rel hnak umh ii. Pu Za Thluai te in 1989 kum lam ah "Lumbang Ram Mawi le Zanniat Tluanthu" laibu a ngan fangin Phurh Hlum fa khiah Sum Thang, Laizo, Zanniat le Nuhnua nai in ngan ii. He thu ciah amah Pu Zathluai in dik lo thu 2013 kum ah a kut in nganhnak laai in a thi hlan ah a songkhat hnen ah lo hlup ii. 

Zanniat fate songin Laizo Hin suakhnak?

Kalay (Vingpui) an Tlangram (Chin hills) ah cer te songin Zanniat, Hlawn Ceu le Thuan Kai te ii. Pu Zanniat khiah Locom ah khuato ai, a nau Hlawn Ceu le Thuan Kai khiah Lailun ah khuasat thu 1996 kum ai Zanniat Tluanthu Committee ding awnghnak in relcathnak le cia thu ciah Pa Sen Kulh in 2012 kum ah "Zanniat Tluanthu le Pupa Dan" laibu ah nganhnak ah umh ii.

Pu Thuan Kai ai fa khiah Taisun le Phurh Hlum ii thu "Zanniat Tluanthu le Pupa Dan" laibu ah umh ai, Phurh Hlum thu heh a fasuan Pa Hlur Tho in Tivang (Hmunli) khua hlun lu vokdawng ah khaanlung bir ai, cia khaanlung ah hetin nganhnak umh ii.

"Hmunli khua in hlai fapa U Hlur Tho cu Hmunli khua ah Pathian thu sim hmaisabik a si. A miphun cu Nuhma miphun Khobet asi. Pu/Pa hmin - Phurh Hlum cu Hmunli khua saattu asi. Phurh Hlum pa cu Sunthla mi asi ih, Suthla khua ah a um", tiin January 1, 1959 tiin nganhnak umh ii." (Sen Kulh, 2012).

Lumbang khua in suak te in Laizo Hin heh Laido in canghnak in rel ai, Locom in ah umh hmasa awng ai, Lai (Falam/Taisun) raal in Khualai Tlangriat a sim in tlan ve napui, Run tipui kaan lo in lel leh in Lumbang khua been leh in rel ii. 2013 kum ah Pu Za Thluai in hetin ngan ii.

"Zanniat te in con lam upaber heh khuang pui tum ti de i. Mi pakhat khuang pui tum tuh man Far pui lian ngai vong le khuang tuh in ial ii ti bang. Cia far tum pui ciah pasal cak te in zawng liang lo de i. Cia Zanniat fapa sin pakhat pa tu khuang ciah a lai teng in Do ai phur ruai ii ti ii. Cia a nih khai phur le "A rit ze phur ben lo ing", ti ai zo lo in "Khuang pui tu he bang far tum ngel cel rit sia va bawn kul im. Sawng kawh kung tang bawn thei bang", ti le phur nuam lo in tlan i ti bang. Ciaman a unau te hmuah in "Khuang lai do na nuam lo, na tefa san tian in khuang cawi thil tuh lo ii si", tin cam ii ti ii. Cia pa ciah a hming tu lar lo le a unau te in Khuang Lai do nuam lo tu pa, "Laido pa" tin ti awng ii, ti ii. Ciaman cia lai-do pa fasin te heh Zanniat Mung song ah um napui ai Khuang pui tum thil lo in cang peu lio ii ti hnak ii.

Locom khua a um lai pan in Laizo hin um zo ai Mung bawn lo man in Zanniat Mung te hnen ah um de ti hnak ii. Locom in i hlah le Khawlai khua Lai raal in sim fang in nitlak lam ah tlan tu pawl ii. Run pui ti tan tuh har man in Thangpawl mual ham ai Dawntu tihnak lai khur ah relhtu ti ii. Unau rual in lo um man in a hin khai lo hai lo ii. Inapui ai kon tih man in ti tu ling sah ben na pui hlah sing khaw, a hleng leh fangin tu "Laizo hin i ing" ti i. Kum zai cam tian um ti ling sah lo. Lumbang khua um hlen ii ti za man in Dawngtu ai pah in Lumbang ram ah kawi tlang ii. Lumbang khua lu ah lo um lawk man in cia a um hmun heh Thang Sin buk ti de ii. Amah te lak ai kum upaber heh Pu Thang Sin ii ti ii. Ciata Buk in mi hrek khat in Khawlai khua thar ah feh in khua ben ai, a hrek khat te in Lumbang khua ah ben awng ii."

Hetih i maanin Laizo Hin heh Laido hming in suakhnak i thai ai, cia thu dik lekhaw Laizo heh Phurh Hlum ai fa i lo ai, Phurh Hlum te in Zanniat ram song ai Tivang ah a umh hlan pah umh zo hnak Hin ii.

(Ngan bet tuh lai ing)
 
 



No comments:

Powered by Blogger.