FALAM IN LUAT KIN KUL

August 11, 2018
Zaiman Falam in luat kin kuul? Rel pha tam ngai ii. Kin tluanthu (history) sikin, Falam peng song ai social le politics siikin, le Chin huap in siik in tun ai Falam politics heh Zanniat hrang ian i lo, Falam peng ai hin le nam veksen in Chin huap in khangsohnak kin khamtu ah cang ngio ii.

Chin huap in khangso kin daihtlang sio ii. I khalkhaw tunai Falam politics fehdan siikin Chin huap in khangso tuhnak a har ngai ii. Tunteng heh social media a cak sinsin ai, media lam in khangthar miniu pawl in a ngahhnak tu Falam pon le Falam ian thupui in ruathnak, Falam ian dik berin ruathnak in khangsio ii. Hakha-Thantlang-Matupi-Mindat lam pawl huap in thuruathnak le teltlang zuamhnak thinlung a pai sinsin i hang. Tun ai Falam politics in a fehpuihnak ber tu Hakha-Thantlang ngaih lo hnak, CNF ngaih lo hnak, CNF in tlan Falam pawl ai thusuakhnak ian Chin huapin dik ber le amahte daihnak ian hlun pha in ruathnak in feh sio i hang. Tunah Tedim/Zomi pawl in Chin ah kin tel zuam lo ai amahte niu in a ce in umh hiam sawn lak songin tun ai Falam politics in a fehpuidan heh Hakha-Thantlang lam tel lo hnak Chin politics ii.
Tun ah Falam politics in political organization pakhat khai din suak lai lo ii. Hakha-Thantlang pawl daih lo maanin CNF in suak hnak kum rai ngai hang napui, cia pan tun tian Falam politics buaipuitu pawl in political organization tuntian in ding thil lo ii. CNF bangin pawlkom dang ding tum in, Pu No Than Kap, Pu Tial Khal, Pu Ngun Uk Lian, Pu Ro Za Thang le midang pawl khiah CNF an Falam a suak hnua pawlkom phuncang le movement phuncang in feh awnghnak tun ban political organization pakhat khai dingsuak lai lo ii. Political organization ding hiam in non profit organization/NGO phuncang ding awng napui cia pawlkom heh political organization in fehpui ngio de le, political organization ngaingai i ngal lo maanin tuntian political organization pakhat khai ding suak lo in umh ii. Tunhlan ai ICA (Institute of Chin Affairs) USA lam in ding suakhnak khai tunah dap sio ii. ICA heh a hming hrim in non-profit/charity organization ii le, political organization bangin party in member nai kuul bangin member lang bial in fehpui le a pawlkom le movement heh a rem ngal lo (not matching) ngio le hlur suah thil lo in umh ii. Rel hiamhnak tu, Falam politics awhtu le thunai hiam ber pawl in thil fehpuidan heh Falam song ian huap ai, Chin huap in politics fehpui ben ngal lo ii.

Falam politics tawlretu le hotu ber te siik fangin hlanlai ai CNF le Hakha ngaih lo tu mi hlun le, hin le nam pawl ian in awh ngio tihnak thup kuul lovin lin hlen ii. Political organization in fehpui ben lo ai, Falam lam in dinghnak Khrihfa sanginn/pawlpui heh komdun sio in, kohran hmangin Falam politics fehpui i hang. Kohran/Pawlpui heh Falam politics i hang. Kohran heh politics play-hnak ber in cang ii.
Kin Zanniat tluanthu siik fangin British/Mirang pawl in Chin ram a kawi hlan lam pah Zanniat heh Falam kut hnia ah umh ii. Falam tihnak tu a hotu ber le lu ber heh Taisun miphun ii ai, Falam heh Taisun miphun in dinhnak khua hming ii. Hlanlai ah Taisun in ral a tawng fangin rualpui sawm de ai, cia a rualpui pawl in Zanniat ram khiah 1810 AD kum dung ah sim awng ai, cia Zanniat le Falam raal heh Khualai Tlangriat paaihnak raalpui i awnghnak ii. Khualai Tlangriat ti fangin 1) Khualei, 2) Lumbang, 3) Zultu, 4) Khuatluk, 5) Zawl Hlang, 6) Tlukkhan, 7) Khanram, leh 8) Hlimhlang khua te tel ai, he thu heh Pu Za Thluai in nganhnak "Lumbang Ram Mawi le Zanniat Tluanthu" laibu ah umh ii. Zanniat ram sim tuh in Taisun in Zahau, Hualngo le Sunthla miphun te khiah sawm ai, he thu heh Cary & Tuck in nganhnak "The Chin Hills Volume-1, page 147 ah English in lo ngan ai, Kawl ram lam ah tlan man lo hmuah tu Falam ral in rek sio i hlah lekhaw, sal in pom sio thu ngan ii. Falam ral in Zanniat ram a hleng fangin Zanniat miphun te a lau in tlan sek awng ai, Khualei Tlangriat song ai mi rek, sal in pom ai inn le lo, sum le thilri veksen in sut ai, Kawlram lam ah tlan man pawl ian a nung in luat awng ii. Cia pan pah Khualai Tlangriat heh Falam kut hnia ah um le, Zanniat ram hmuah tu Falam hnia ah umh ai, cia panin Zanniat in Falam hnen ah Siah (Tribute) le Lukhawng pe tio kuul in nung awng ii. Lukhawng tihnak tu Zanniat innsang ah innteek pa thi lekhaw, a naihnak rothil veksen hmuah khiah Falam te in ping sak de ai, thilri ah lungkhim lo lekhaw a thihnak Zanniat innteek pa ai faate khiah Sal (slave) in pom ai, Falam ah hoi de ii. Zanniat heh Falam hnia ah sal in kin umh thu Cary & Tuck in Chin Hills vol-1 page 147 ah hetin ngan ii. "They are now slaves of Falam, and have to carry from the plains of Burma all the salt and rice which may be required by that village, not only for its own consumption, but also for sale to the Yahows (Zahau) and the outlying villages" tiin ngan ii. Zanniat heh Falam ai sal ii ai, Zanniat in Taisun hrang Kawlram an ci le fang phur tio kuul ai, Taisun in a hrang ian i lovin Zahau le khua dangdang hnen ah zuar sin de thu Cary & Tuck laibu in fiang ngaiin ngan ii. Cetin 1810 an 1910 dung tian Falam hnia ah Zanniat miphun khuah nung de ii. 1899 AD kum dung pah British (Mirang) pawl in Zanniat ram uk pan ai, Lumbang khua ai Zanniat miuk Pu Naih Vum in Mirang hnen ah Falam hnia ai Siah le Lukhawng luat tuhin ngen le, 1906 AD ah Zanniat te Falam hnen ah pe tio de hnak Lukhawng luat ai, 1910 AD ah Siah luat awng ii. Hetin Falam hnia ah Siah le Lukhawng pe kuul in Zanniat miphun heh 1810 - 1910 AD tian kum 100 dung har ngaiin umh awng ii. Zanniat heh Falam hnia an Siah le Lukhawng luat napui, Zanniat ram heh Falam (Taisun) miuk hnia ah umh ai, cia vum ah British in Falam uk de ii. British in Pu Lian Awng heh Lumbang khua miuk ihnak a pe fangin, “Con Bik raw tuh i. Ngalsip va tansak uk ngang” ti ai, Zanniat ram veksen uk lovin Ngalsip tansak ram ian uk le cia lo hmuah tu Falam miuk hnia ah Zanniat ram umh ii. He thu heh Zipeng H.N.C Stevenson in 1943 kum ah "The Economics of the Central Chin State" laibu ah Chin ram zuk a nganhnak ah Lumbang miuk in ukhnak ram heh Lumbang Tract tiin ngan ai, cia lo hmuah Zanniat ram heh Tashon Tract tiin ngan le, Tashon tihnak tu Taisun tihnak ii. Chin politics tluanthu rel fangin Tlaisun Democratic Council thu rel de ai, Cary & Tuck in tu Falam Council tiin ngan ai, he Taisun ukhnak acozah ah lal 5 tel ai, cia lal 5 heh Taisun, Zahau, Hlawn Ceu le Hualngo miphun ian tel thu, Lian Bawi Thang in nganhnak "The Role of Civil Society in the Democratic Transition in Chin State" lai ah ngan ii. He kin tluanthu siikin 1948 kum, February 20 nia ah miuk daan (feudalism) lon nia pan pah hlanlai miuk dan in Zanniat kin luat cih ve ii. Ikhalkhaw, hlanlai ai Falam ukhnak hnia ah sal in umhnak Zanniat heh tunnia tian san thar Falam ukhnak hnia ah kon khai hleng thil lovin umh ii sing. Hlanlai ai kin tluanthu maanin tunnia kin san tian in hlanlai ai Falam ukhnak (Falam council) ai miphun pawl in Zanniat heh amahte daihdan in feh tuh, umh ruai tuh rori in social le politics lam tian in a lungrual ngio ii.
Hebang ruatin, kin thinlung, kin khawruathnak le kin minung, kin rauhla lam tian in hlanlai ai kin ihnak in Zanniat miphun heh luat kin kuul ii. Kin tluanthu le tuntian ai kin miphun umhdan le tlanglengdan, kin khawruatdan le mizia siikin Zanniat heh Falam in kin luat fang ian in kin khangso tuh ii.

No comments:

Powered by Blogger.